آموزش تکثیر و پرورش
مولدین: 
جهت
تکثیر موفقیت آمیز یا تکثیر مصنوعی ، تامین منبع مناسب و تعداد کافی
مولدین به خصوص برای گونه های باارزش ضروری است . از نظر اقتصادی تخم های
مورد نیاز برای تولید انبوه بچه ماهی مهم بوده و ممکن است از هر دو منبع
مولدین وحشی و پرورشی تامین شود . معایب استفاده از منابع وحشی عبارتست از
صید نامطمئن مولدین ، هزینه بالای تجهیزات صید و حمل و نقل آنها و همچنین
محدودیت در شانس به دست آوردن تخم های با کیفیت می باشد .
مدیریت مولدین
اطلاعات
بسیار کمی در زمینه مدیریت مولدین به شکل فعالیت های استاندارد وجود دارد
که در حال حاضر بیشتر بر مبنای تجربه و آزمایش بوده و یا از روشهای سنتی
پیروی می شود .
عواملی که در رشد گنادها نقش دارند
تغذیه :
اغلب
مطالعات انجام شده در خصوص تغذیه (غذا) ماهیان باله دار پرورشی در ارتباط
با رشد و ساختار بدنی این ماهیان است . در خصوص نیازهای غذایی و جیره
غذایی مناسب برای مولدین اطلاعات اندکی موجود است. استاندارد عملی برای
تغذیه مولدین به طور کامل مستند سازی نشده است . در حال حاضر مولدین با
روش های سنتی و یا روشهای تجربی تغذیه می شوند. غذای فرموله مورد مصرف نیز
عموما به صورت تجاری برای تغذیه ماهیان پرورشی تا سایز بازاری استفاده می
شود .
اطلاعات کنونی جمع آوری شده نشان می دهد که استفاده از غذای با
کیفیت پایین باعث ضعف تولید مثل شده و غذای فاقد مکمل های ویتامینه نیز بر
روی کیفیت اسپرم تاثیر می گذارد. همچنین تکیه بر غذای طبیعی صرف نیز منجر
به تولید مثل ضعیف یا بی ثبات گردد . طبق شواهد موجود ، ماهی می تواند
اسیدهای چرب غیر اشباع امگا 3 ( به خصوص چربیهای تخمدان ) را جذب و مورد
مصرف قرار دهد . نتایج به دست آمده از سایر مطالعات نشان می دهد کاهش
میزان غذا بر روی ساختارتخمک و تعداد تخم ها تاثیر می گذارد .
محیط زیست :
• دوره نوری
یکی
از مهمترین عوامل در افزایش رسیدگی جنسی و تخمریزی دوره نوری است . طبق
مشاهدات کنونی استفاده از دوره نوری در اصلاح تولید مثل مجدد و طبیعی
تعداد کمی از گونه های پرورشی از جمله کفال ، صافی ماهی ، ماهی قزل آلای
رنگین کمان ، تیلاپیا ، کپور و گربه ماهی نقش داشته است . بزرگترین مزایای
تغییر زمان تخمریزی در گونه های پرورشی ، فراهم نمودن بچه ماهی برای ذخیره
سازی در استخرهای پرورشی ، پن ها و قفس ها در تمام فصول سال می باشد .
• دما
دمای
آب عامل مهم دیگری است که بر روی رسیدگی جنسی و تخمریزی ماهی تاثیر می
گذارد . در تعدادی از گونه های ماهی رسیدگی جنسی بطور مستقیم بوسیله دما
کنترل شده و در سایر گونه ها زمان تخمریزی بوسیله سیکل طول مدت روشنایی
روز با ایجاد دمای مطلوب برای بقاء و غذای کافی مولدین تنظیم می شود .
• شوری
بعضی
از گونه های ماهی به عنوان مثال ماهی سالمون برای تخمریزی از دریا به سمت
رودخانه ها مهاجرت می کنند در حالیکه سایر گونه ها نظیر مارماهی از
رودخانه به سمت دریا جهت کامل نمودن سیکل تولید مثل مهاجرت می کنند. این
مسئله بیانگر آن است که شوری به رسیدگی جنسی و تخمریزی ارتباط دارد .
کفال
ماهیان ، Mugil cephalus و Mugil capito بطور خودبخودی در آب شیرین تولید
مثل نمی کنند زیرا تخمک ها به سومین مرحله جسم زرده می رسند ولی مراحل رشد
تخمک کامل نمی شود .
• سایر عوامل محیطی
غیر از دوره نوری ،
دما و شوری چندین عامل جزئی دیگر نیز ممکن است بر روی رسیدگی جنسی و
تخمریزی مولدین تاثیر بگذارد . اطلاعات کمی درباره این عوامل که شامل
بارندگی ، استرس ، نسبت جنسی ، تراکم ذخیره سازی ، ایزوله شدن به دلیل
تعرض انسانی ، اکسیژن محلول ، رفتار اجتماعی ماهی ، فلزات سنگین ، سموم و
پرتوافکنی موجود می باشد . سایر موارد نظیر طراحی سیستم های نگهداری
مولدین نظیر استخرها ، مخازن و قفس ها هنوز نامشخص اند .
مخازن ساحلی
برای نگهداری مولدین بسیار مناسب بوده بطوری که با دستکاری عوامل محیطی می
توان تخم ها را استحصال نمود.مزایای استفاده از مخازن در مقایسه با قفس و
استخر عبارت است از :
• سهولت در استفاده از فاکتورهای زیست محیطی نظیر دوره نوری ، دما ، شوری ، اکسیژن و غیره
• سهولت در جمع آوری تخم های حاصل از تخمریزی طبیعی بوسیله تورهایی که در آب به سمت کانال خروجی به صورت عرضی کشیده می شوند
• احتمال پرهیز از آلودگیهای زیستی یا آلوده کننده ها
در صورت استفاده از مخازن نکات ذیل باید رعایت شود :
الف – استفاده از دوره نوری یا دما باعث مصرف زیاد انرژی می شود که هزینه بالایی را می طلبد .
ب-
انرژی مصرفی برای استفاده از جریان مداوم آب دریا بالا بوده که نسبتا
هزینه آن بالا است .این مسئله بویژه در مورد مخازن بزرگتر و سیستم های
نگهدارنده در مکان های مرتفع صادق است .
ج – اندازه و شکل مخازن می
بایست برای گونه ها مناسب باشد . بویژه زمانیکه ماهیان بزرگی نظیر خامه
ماهی پرورش داده می شود ، مخازن مورد مصرف باید دارای عمق و پهنای زیاد
باشند که همین عامل موجب افزایش هزینه های زیربنایی می شود .
د- بیماریهای ماهی براحتی در مخازن خشکی شیوع می یابد . بیماریهای اپیدمی اغلب موجب آسیب و تلفات بسیار می شود .
و-
در گونه هایی نظیر خامه ماهی ، استرس ممکن است مانع و یا تاخیر در رسیدگی
جنسی شود . از طرفی تمیزی بیش از حد مخازن نیز ممکن است مشکلات دیگری
ایجاد می کند .
تخمریزی و لقاح :
انتخاب ماهیان مولد
انتخاب
ماهیان آماده تخمریزی از میان مولدین می بایست چند ماه قبل از شروع
تخمریزی طبیعی انجام گیرد تا به ماهی فرصت کافی برای سازگاری با شرایط
زیستی فعلی و کنترل جیره غذایی داده شود .ماهیان مولد معمولا براساس ضوابط
زیر انتخاب می شوند :
- ماهی باید فعال باشد.
- باله ها و پولک های ماهی باید کامل باشد.
- ماهی باید عاری از بیماری و انگل باشد.
- ماهی باید عاری از صدمات و جراحت باشد.
- نرها و ماده های هم اندازه مناسب است.
پس از آن ماهیان مولد به مخازن پیش مولد انتقال داده می شوند . نسبت جنسی نر و ماده درون این مخازن 1:1 است .
مراقبت از ماهیان مولد در مخازن پیش مولدین
بلافاصله
پس از ذخیره سازی در مخازن پیش مولد ، غذادهی از 5% به 1% وزن بدن کاهش می
یابد و ماهی فقط یکبار در روز غذادهی می شوند .این عمل از چاقی آنها که
باعت کاهش رشد در گنادها می شود ، جلوگیری می کند . آب درون مخازن می باید
دارای شرایط مناسبی باشد که در صورت تعویض آب تا 60-50 % در روز، این امر
میسر می شود .
تخمریزی :
در حال
حاضر ، دو فن آوری جدید در تولید انبوه بچه ماهی سی باس در کشورهای جنوب
شرقی آسیا بکار رفته است : لقاح مصنوعی و تخمریزی تلقیحی .
لقاح مصنوعی
مولدین
از محلهای تخمریزی طبیعی ماهی نزدیک به دهانه رودخانه یا دریاچه های آب
شور جایی که عمق آب در حدود 20-10 متر باشد صید می شوند . صید مولدین
عموما با گیل نت یا پرساین انجام می شود . بطور طبیعی ، صیادان در زمان
جزر آب در فصل بهار 3-2 روز قبل از ماه نو یا ماه کامل تا 6-5 روز بعد از
ماه نو یا ماه کامل بین ساعات 13 و 22 که دارای بالاترین جزر است ، اقدام
به استقرار تورهای صید می نمایند .
میزان رسیدگی جنسی مولدین جمع
آوری شده باید سریعا" محاسبه شود . اگر ماهیان ماده دارای تخم های رسیده و
نرها اسپرم آماده ای داشته باشند ، عمل تخم گیری و لقاح در قایق انجام می
شود . تخم های لقاح یافته سپس به مرکز تکثیر برای انجام مراحل بعدی منتقل
می شوند . در مواردی که فقط نرها صید شوند اسپرم بوسیله ظروف شیشه ای و
خشک جمع آوری شده و سپس درون جعبه های حاوی یخ یا در فریزر نگهداری شوند .
اسپرم
می تواند تا مدت یک هفته در سرمای ( 15-5 درجه سانتی گراد ) زنده بماند .
اسپرمهای نگهداری شده زمانیکه ماهی ماده صید شد مورد مصرف قرار می گیرند .
روش
لقاح خشک در این موارد انجام می شود . تخمک ها بطور مستقیم از ماده ها به
داخل ظرف خشک و تمیز تخلیه و سپس اسپرم اضافه می شود . اسپرم و تخمک ها با
یک پر حدود 5 دقیقه هم زده می شوند سپس آب تصفیه شده به این مخلوط اضافه و
تکان داده شده و پس از آن به مدت 5 دقیقه بی حرکت نگاه داشته می شوند .
تخمریزی تلقیحی
دو
روش عموما برای تخمریزی تلقیحی ماهیان باله دار در اسارت انجام می شود که
شامل تزریق هورمونی و استفاده از شرایط زیستی است . هر دو روش موجب تحریک
ماهی برای تخم ریزی طبیعی در مخازن می شود . این عمل موجب می شود دوره
تخمریزی تا زمانیکه گنادها قابل استفاده باشند ، ماهانه انجام شود.
1- تخمریزی تلقیحی با تزریق هورمون :
به منظور تلقیح تخمریزی ، هورمون های بکار رفته شامل موارد زیر است :
هورمون
SPH تهیه شده توسط انجمن تحقیقاتی کلمبیا در انگلستان و ونکور کانادا ، که
هر گرم پودر آن شامل 6/17 میلیگرم گنادوتروپین است . هورمون HCG که قبل از
تزریق هورمون باید در 3 میلی لیتر محلول رقیق شده آن را حل کرد و سپس این
محلول را با محلول هموژنیزه غده هیپوفیز ماهی سالمون ترکیب و در تخمریزی
تلقیحی بکار برد.
مولدینی که دارای تخمک هایی با قطر متوسط مساوی یا
بزرگتر از 65/0 میلی متر بوده و با تزریق عضله ای هورمون ، چند سانتی متر
پایین تر از باله پشتی آماده تخمریزی می شوند . در اولین تزریق به ماهی
ترکیبی از 10 میلی گرم SPH به ازای هرکیلوگرم وزن بدن باضافه 10000-1000
واحد HCG به ازای هر کیلوگرم وزن بدن واردمی شود. در تزریق دوم به ماهی
ترکیبی از 10 میلی گرم SPH به ازای هرکیلوگرم وزن بدن باضافه 20000 -2000
واحد HCG به ازای هر کیلوگرم وزن بدن تزریق می گردد . قبل از تزریق ماهی
را در درون آب شور که دارای ماده ppm 2- فنوکسی اتانول با دز ppm 100 است
، بیهوش کرده و سپس کار تزریق را انجام می دهند .
فاصله زمانی بین
تزریقات 24 ساعت برای اغلب ماهیان دریایی است . انتخاب فاصله زمانی فوق به
جهت اطمینان ازلقاح نهایی تخم ها قبل از مرگ ماهی یا قبل از پوشیده شدن
چشم مولدین با ماده سفید کدر می باشد .
معمولا فقط دو تزریق برای تلقیح
تخمریزی هر دو منبع ماهی بالغ پرورشی و وحشی تا مدتی زمانی که مقدار و
تناوب زمانی ذکر شده فوق رعایت شود مورد نیاز است. گاهی ماهی که در اثر
تزریق نامناسب صدمه دیده باشد ممکن است به تزریق سوم نیاز داشته باشد . در
چنین مواردی دز تعیین شده در تزریق سوم همان دز مصرفی در دومین تزریق است
. معمولا میزان لقاح و تفریخ در سومین تزریق بسیار پایین است .
2- تخمریزی تلقیحی در شرایط دستکاری عوامل محیطی و زیستی :
در این روش شرایط زیستی طبیعی برای تخمریزی طبیعی از جمله دما ، باران مصنوعی و نوسان جزرو مدی شبیه سازی می شود .
در
هنگام شروع ماه نو یا ماه کامل ، دمای آب مخازن مولدین را با کاهش سطح آب
تا عمق 30 سانتی متری به هنگام ظهر رسانده و برای مدت 2 الی 3 ساعت در
معرض آفتاب قرار داده می شود . در این مرحله دمای آب در مخزن تخمریزی تا
32-31 درجه سانتی گراد بالا می رود سپس آب تصفیه شده به سرعت به مخزن
اضافه شده و باعث ایجاد نوسانات جزر ومدی می شود در واقع با این عمل دمای
آب به شدت تا 28-27 درجه کاهش می یابد .
ماهی به هنگام شب پس از انجام
این اعمال تخمریزی می کند ( بین ساعات 20-18 ) یا اگر تخمریزی اتفاق نیفتد
، تلقیح مجدد برای 2 الی 3 روز تکرار می شود تا تخمریزی حاصل شود .
ماهی
بسته به اینکه توسط هورمون یا ایجاد شرایط زیستی طبیعی آماده تخمریزی گردد
5-3 روز بعد از اولین تخمریزی با ایجاد عوامل زیستی نظیر ماه نو یا کامل ،
تغییر در شوری و دما و غیره به تخمریزی مجدد خود ادامه خواهد داد
کارشناس پرورش ماهیان دریایی
