آموزش پرورش ماهی


آموزش پرورش ماهی


رشد ماهیها : رشد ماهیان و عواملی که روند رشد تحت تأثیر آنهاست برای پرورش دهنده ماهی ، در درجه اول اهمیت قرار دارند ، زیرا حداکثر رشد ماهی در حداقل مدت زمان با حداقل مقدار غذا ، هدف اصلی اوست .
ماهی جانوری خونسرد است و جهت حفظ درجه حرارت بدن خود ، مجبور به صرف انرژی نیست ، بدین لحاظ ، یک ماهی نسبت به یک جانور خونگرم ، از لحاظ تبدیل مواد غذایی به پروتئین بدن ، از کارآیی و استعداد بیشتری برخوردار است .
تغذیه ماهیان انرژی مورد نیاز ماهی از غذا تأمین میشود ، بهر حال این انرژی در اصل از خورشید تولید می شود . انرژی خورشید به وسیله گیاهانی که برای ساختن کربوئیدرات ها، انرژی مصرف می نمایند، به غذا تبدیل می گردد. جانوران این گیاهان را خورده و انرژی ذخیره شده را جهت انجام فعالیت های خود مورد استفاده قرار می دهند ، بنابراین گیاهان بعنوان تولیدکنندگان اولیه مواد غذایی شناخته شده اند ، که این مواد به صور دیگر تبدیل می گردد و سپس در اختیار ماهیان قرار می گیرد. در زیر بطور فشرده نیازهای غذایی ماهیان مورد اشاره قرار می گیرد.
ترکیبات معدنی ماهـیان از مـواد مـعدنی بیشماری استفاده می نمایند که عناصر ذیل ضرورت بیشتری برای آنان دارد که عبارتند از : کلسیم ، فسفر ، سدیم ، مولیبدن ، کلر، منیزیم، آهن، سلینیوم، ید، منگنز، مس، کبالت و روی که عوامل یاد شده از طریق محصولات جنبی کشتارگاهها همچون پودر ماهی در اختیار ماهیان قرار می گیرد.
ترکیبات آلی که خود شامل مواد زیر هستند: پروتئین ها
پروتئین ها ترکیبات آلی پیچیده ای هستند که از واحدهای اسید آمینه ساخته شده اند و از طریق اسیدهای دیواره روده به داخل خون جذب و یا جهت تولید انرژی می سوزند. منابع گیاهی و غالباً حیوانی در تأمین پروتئین مصرفی ، در جیره غذایی مصرفی ، تغذیه مصنوعی پرورش دهندگان گنجانده می شود. چربیها
این مواد از واحدهای اصلی به نام اسیدهای چرب تشکیل می شوند . اطلاعات در مورد جزئیات نیاز ماهی به چربی در دست نیست، لذا در غذاهای ویژه مصنوعی اهمیتشان در درجه دوم قرار دارد. ئیدرات های کربن
این مواد شامل گروه وسیعی از مواد شامل قندها، نشاسته ها و سلولز هستند، ساده ترین ئیدرات های کربن، قندها و پیچیده ترین آنها پلی ساکاریدها است . این مواد غالباً در تغذیه مصنوعی ماهیانی به کار می رود که از طریق آنزیم آمیلاز، قادر به بهره وری از محصولات گیاهی هستند. ویتامینها : برای سلامت ماهی ضروری و شامل دو دسته اند
محلول در آب که شامل موارد زیر هستند:
الف) تیامین که در غلات و حبوبات و سبزیجات و خمیرترش (Yeast) و بافت حیوانی یافت می شود و کمبود آن باعث کمی رشد و تشنج ها است.
ب) پیریدوکسین، که در خمیر ترش، غلات وحبوبات موجود است و کمبود آن کم خونی ماهی را به دنبال دارد.
ج) اسید اسکوربیک که در سبزیجات و بافت حیوانی موجود و کمبود آن باعث خونریزی بافتها می شود.
محلـول در چربی که خود شامـل ویتامین های A-D- KوE می باشد الف) ویتامین A در روغن ماهی موجود و از طریق گنجاندن پودر ماهی در جیره غذایی تأمین می شود. ب) ویتامینD از طریـق تأثیر نور ماوراء بنفـش در پوست ماهی ساخته می شود و کمبود آن اختلال در فرآیند استخوان سازی را باعث می شود. ج) ویتامین E و K در بافت گیاهی و سبزیجات موجود و کمبود آنان باعث کم خونی و اختلال در انعقاد خون می گردد.



عوامل زیر نیز در رشد ماهیان آب شیرین از اهمیت برخوردارند : چه در آب شیرین و چه شور ماهی بدلیل خونسرد بودن ، میزان فعالیت بدنش با افزایش حرارت بسرعت زیاد می شود، لذا هرچه درجه حرارت بیشتر، انرژی بیشتری مورد نیاز ماهی است . بطور معمول در نقاط گرمسیر نسبت به نقاط سردسیر رشد ماهیان آب شیرین بیشتر است.

جریان آب :ماهیان آب شیرین در صورتیکه در آبی با جریانی سریع نگهداری شوند، نسبت به موقعیکه در یک استخر بسر می برند، مجبور هستند که برای شنا کردن و موضعگیری در مقابل جریان آب ، انرژی بیشتری مصرف نمایند.
اندازه بدن : میزان سوخت و ساز یک ماهی کوچک بالاتر از میزان مزبور در یک ماهی بزرگ است . بنابراین در عرصه تکثیر و پرورش آبزیان، عملاً معلوم شده که ماهی کوچک ، برحسب واحد وزن بدن به غذای بیشتر نیاز دارد.
سایر عوامل: افزایش مستمر و ممتد فعالیت بدنی یا سوخت و ساز ، نیاز به انـــرژی یک ماهی را ترقی می­دهد. اینگونه افزایش عمدتاً نتیجه عواملی هستند که به عوامل فشار مشهورند که شامل ازدحام ، سطوح پائین اکسیژن ، آلودگی ، میزان های آمونیاک ، همگی عوامل فشار موجود در عرصه تکثیر و پرورش محسوب می­گردند که میزان نیاز به انرژی را افزایش داده و قادرند بطور نامطلوبی بر میزان رشد تأثیر بگذارند.

استحصال تخم و بچه ماهی: در صنعت تکثیر و پرورش آبزیان ، واژه تخم یا بچه ماهی به مراحل جوانی حیوان مورد استفاده جهت ماهیدار نمودن استخرهای پرورش ماهی اطلاق می­گردد. تهیه و تأمین بچه ماهی در زمینه پرورش ماهیان تحت تأثیر وجود اختلافی مهم بین رفتار تخم ریزی گونه های مختلف ماهیان قرار دارد. به عبارت دیگر برخی از انواع ماهیان آب شیرین از روی میل در استخرهای پرورش ماهی تخم­ریزی می­کنند و تأمین تخم به راحتی صورت می­گیرد و برخی در کارگاه تخم ریزی می­کنند.
بهترین نوع ماهی شناخته شده که به سهولت در استخر تخم­ریزی می­نمایند ، ماهی تیلاپیا است. نوع دیگری از سیستم تکثیر ماهیانی که در آب شیرین استخرها به حد بلوغ و تخم­ریزی و بهره­برداری می­رسد ماهی قزل­آلا است. البته وجه تمایز آن با ماهیان دیگر آب شیرین ، در استفاده از استخرهای بتونی بوده که ویژه اینگونه ماهیان است. در صورت عدم استفاده از این گونه استخرها لازم است در شرایط حوضچه تخم­ریزی ماهیان قزل­آلای مولد از استخر برداشته و با استفاده از دست ، از طریق وارد آوردن فشار بر روی بدن ماهی تخم کشی صورت و سپس تخمهای بارور شده را به خارج از حوضچه ( استخرهای غیربتونی ) هدایت کرد.



آب:منـشاء آب شـیرین جـهت پرورش ماهیان، بارندگی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی محل تغییر می­کند. چشمه­ها و چاهها در اثر نفوذ آب باران در زمین بوجود آمده­اند که جهت پرورش و تکثیر ماهیان مورد بهره­برداری قرار می­گیرند. گاهی نیز از هرز آبهای جمع شده در زمینهای شیب­دار با منشاء باران در تکثیر و پرورش استفاده می­گردد. مردابها، دریاچه­ها و رودخانه­ها منابع ذخیره هرز آبها هستند.
برای یک استخر پرورش ماهی ، نیازمند یک مقدار آب اولیه جهت آبگیری متناسب با حجم مورد نیاز استخر هستیم. مقدار آب مورد نیاز برای پرورش ماهی در آبهای شیرین از مجموع عوامل زیر تعیین می­گردد:
الف) حجم استخر در شروع دوره پرورش ماهی
ب ) تلفات نفوذی در طول دوره پرورش ماهی
ج ) تلفات تبخیری در طول دوره پرورش ماهی


در صورتیکه کل آب شیرین مورد استفاده جهت پر کردن استخر در مواقعی از سال برای تأمین آب استخر کافی نباشد، ساختن یک مخزن ذخیره آب، پرورش دهندگان را قادر خواهد ساخت تا در مواقع پر آبی ، آب را جهت زمان خشکسالی و کم آبی ذخیره و استفاده نمایند. اگر استخر به شکل مربع مستطیل باشد با در هم ضرب کردن دو ضلع و ارتفاع کل آب مورد نیاز برآورد می­شود. ارتـفاع × عــرض × طــول کــه تـعــیین ارتــفاع از طــریــق تـخـمین میانگین عمق آب صورت می­گیرد که بصورت ارتفاعات مختلف سطح استخرقابل استحصال است .


کارگاههای پرورش ماهی:
مدیریت اینگونه استخرها مستلزم تأمین آب کافی و هنر ایجاد شرایط مطلوب محیطی لازم برای حداکثر رشد و حداقل میزان مرگ و میر جمعیت ماهیان موجود در استخر است. ورود آب به استخر از طریق یک ورودی تحت کنترل انجام می­گیرد که هدف از آن تأمین جریان مرتب و قابل تنظیم آب ممانعت از فرار ماهیان و جلوگیری از ورود گونه­های نامطلوب به داخل استخر می­باشد. ایـن آب از طـریق یـک خروجی قابل کنترل به نام مانک (Monk) از استخر خارج می­گردد و به تولید کننده امکان می­دهد که هرگونه لایه آب موجود در کف استخر را که احتمالاً کیفیت آن پایین آمده و بایستی با آب تازه تعویض گردد را تخلیه سازد.


دستورالعمل­های عمومی در رویه پرورش ماهیان آبهای شیرین: در این خصوص پرورش دهندگان ماهی می­توانند از محیطهای آبی و تسهیلاتی استفاده کنند که برای پرورش کپور و دیگر گونه­های ماهی آبهای شیرین مناسب­ترند ، تا برای ماهیان قزل­آلا، و فنون این کار در حال حاضر کاملا مرسوم و رایج است. ایجاد استخرهای ماهی در اصل رویه­ای از آب­زدایی و کنترل منظم مناطق باتلاقی با استفاده از سدهای ساده که به تدریج استخرهایی مناسب تولید ماهی در کنار آن ایجادشد، ریشه گرفته است. از لحاظ فنی کلیه گونه­های ماهی آب شیرین را میتوان پرورش داد و این بسته به انتخاب بازار است. در ذیل برخی از مسایلی که در رویه­های پرورش و تکثیر ماهیان آب شیرین باید بدانها توجه داشت مد نظر قرار می­گیرد:
ضد عفونی استخر : استخرها که در اندازه­های متفاوتی هستند ( از 100 متر مربع برای تخم­ریزی گرفته تا بیش از 10 هکتار برای پرورش ماهیان استخرهای نمونه یا در زمین حفر میشوند و یا بوسیله پشته­های خاکی ساخته میشوند که در هر حال باید قابل زهکشی باشند و این کار معمولاً بوسیله سیستم ( مانک ) صورت می­گیرد . بهترین و ارزانترین روش ضد عفونی استخرها خنگ گذاشتن و به آیش در آوردن آن است .
تخم­ریزی: بطور معمول ماهیان آب شیرین در دمای حدود 22 درجه سانتیگراد تخم ریزی میکند و استخرهای تخم­ریزی در آغاز ماه مه ، هنگامی که حرارت آب به سرعت زیاد میشود ، آماده می­گردند . در استخرها بذر علف افشانده میشود یا گیاهان دیگر امکان رویش می­یابند ، بطوری که رستنی­های مناسب موجود باشد ، تا تخمها به آنها بچسبند. استخرها در اکثر اوقات سال ، خـالی هستند امـا درست قـبل از تخم­ریزی از آب پر می­شوند و فرصت گرم شدن می­یابند. آنها تنها وقتی مورد استفاده قرار می­گیرند که درجه حرارت آبشان بالای 18 درجه سانتیگراد باقی بماند . ماهی­های تولید مثل کننده آب شیرین در دسته­هایی شامل 2 نر و یک ماده انتخاب میشوند. نرها به سادگی شناسایی میشوند. به این ترتیب که وقتی که حفره شکمی آنها به آرامی فشار داده شود، اسپرم از منفذ آن خارج میشود. ماده­­ها در این زمان به واسطه حفره شکمی متورم و منفذهای برجسته قابل تشخیص­اند ماهی کپور معمولاً در 4 سالگی بالغ میشود ، گر چه نرهای آن میتوانند زودتر بالغ شوند. دسته­های ماهیان بلافاصله بعد از آب­گیری استخر ، وارد آن میشوند و تخم­ریزی بعد از حدود 36 ساعت صورت میگیرد. ماده­ها روی گیاهان مرکز استخر تخم می­ریزند و هر ماهی حدود 000ر100 تخم به ازاء هر کیلوگرم از وزن بدن تولید می­کند. ماهی­های تولید مثل کننده را پس از تخم­ریزی بلافاصله از استخر بیرون می­آورند تا تخمها را نخورند.
مراحل لاروی : معمولاً تخم ماهیان آب شیرین از جمله کپور پس از گذشت 100 "درجه روز" (یعنی 4 روز در دمای 25 درجه سانتیگراد) سرباز می­کند. لاروها به طول 5 میلیمتر هستند و تنها یک کیسه غذایی کوچک با خود همراه دارند. هنگام آماده سازی استخر تخم­ریزی یا نزدیک به این زمان ، استخرهای نوزاد پروری بزرگتر از استخرهای تخم­ریزی هستند و باید حدود 2/1 متر عمق داشته باشند. این استخرها اختصاصاً برای تولید لارو بکار می­روند و باید تنها حاوی مواد غذایی در چنان اندازه و کیفیتی باشند کـه مـناسب تـغذیه لاروهـا بـاشند. بـرای پرورش پلانکتون­های حیوانی غذایی در استخرها کود آلی یا شیمیایی می­پاشند. انتخاب بین کودهای آلی و غیر آلی صورت می­گیرد و کودهای آلی طبیعی مورد استفاده معمولاً از کودهای حیوانی نظیر کود گاو یا اسب هستند . این مواد را میتوان به میزان 1 کیلوگرم در متر مربع بصورت جامد یا مایع ، ترجیحاً در حالت تجزیه کامل که سطح آمونیم به حداقل می­رسد بکار گرفت. ( سطح آمونیم بسته به طبیعت خاک استخر و سطح موجود مواد تغذیه­ای در استخر کاملاً متغیر است). هنگام کودپاشی دقت زیادی باید مبذول داشت تا کود بیش از حد افزوده نشود و حالت بی­اکسیژنی رخ ندهد. به جای کوددهی گسترده و یک جا، چه بهتر که این کار طی چندین نوبت هر چند هفته یک بار در طول تابستان صورت گیرد.
کودهای غیر آلی را میتوان به جای کود آلی بکار برد. کودهای آلی مواد تغذیه­ای جلبکی را در سطح قابل پیش­بینی­تری فراهم می­نمایند. در استخرهای عادی که دارای مقدار مناسبی خاک در کف هستند ، احتمال دارد که فسفر ، مواد مغذی را محدود کند که برای جلوگیری از این وضع ، از سوپر فسفات­ها استفاده می­گردد. شکل رایج­تر کودپاشی ، استفاده از ترکیب نیتروژن، فسفر و پتاسیم به نسبت 10÷10 ÷ 10 به میزان 10 کیلوگرم در هکتار ، کمی دیرتر در سال میتوان بکار گرفت. پس از آنکه کود آلی یا شیمیایی افزوده شد و پلانکتون کافی در استخر بوجود آمد لاروهای تازه سر از تخم درآورده به آن وارد می­شوند. رشد در این زمان سریع است و لاروها را باید به منظور جلوگیری از کاهش میزان رشد که در اثر ازدحام بی­رویه ایجاد می­شود ، پراکنده و کم جمعیت کرد. بطور معمول لاروها را برای بقیه فصل در استخر نگاه میدارند. همچنین ممکن است در صورت کند بودن میزان رشد ( که از طریق نمونه برداری با تور کنترل میشود) ، از تغذیه کمکی استفاده گردد. در صورتیکه درجه حرارت مناسب باشد، ممکن است ماهیان کلیه غذاهایی را که بطور طبیعی تولید شده مصرف کنند. غذاهای گندله­ای شکل که توسط کارخانجات تجارتی تولید میشوند معمول ترین غذای ماهیان آب شیرین از جمله کپور هستند. این مواد از لحاظ غذایی متناسب با نیازهای ماهی ساخته شده­اند و میتوان آن را با دست به آنها داد، یا به کمک ابزار اتوماتیک یا تغذیه کننده­ها مورد استفاده قرار داد. در صورتیکه هوا به اندازه کافی گرم باشد میتوان بطور واقع­بینانه انتظار داشت که تا پایان تابستان وزن ماهیان 50 تا 100 گرم باشد. در اینجا باید بر اهمیت بالا بودن دمای محیط تأکید کرد، زیرا پایین بودن درجه حرارت سبب میشود که آهنگ رشد کند یا نابود گردد. حداقل دما برای رشد مناسب ، 18 درجه سانتیگراد است، در حالی که دمای 25-23 درجه سانتیگراد ایده­آلی را برای تبدیلات غذایی و رشد بوجود می­آورد. اهمیت درجه حرارت به قدری است که استفاده از صفحات خورشیدی ، تونلهای پلی تینی گلکاری شده یا ایجاد پوشش بر روی استخر ، به منظور افزایش درجه حرارت برای بالا بردن آهنگ رشد ، باز هم اقتصادی و بصرفه است.
کنترل بیماری : کنترل بیماری تا حد زیاد مسئله­ای است مربوط به بهداشت استخر. استخرها حتی­الامکان باید در طول زمستان ، خشک نگه داشته شوند و با آهک زنده ، فرمالین یا سود سوزآور ضد عفونی گردند. ماهیان تولید مثل کننده همیشه باید از بچه ماهیها و ماهیان در حال رشد بزرگ­تر و جدا نگاه داشته شوند. ماهیان باید بخاطر انگل­ها یا سایر علائم بیماری بطور مکرر در فصل رشد و ترجیحاً حداقل ماهی یک بار بطور کامل معاینه شوند و اگر بیماری آنان محرز گردید، سریع و بطور موثر درمان شوند. دقت در انتخاب ماهیان تولید مثل کننده اهمیت فراوانی دارد تا در درجه اول موجب انتقال بیماری به مزرعه نشوند.
کنترل شکارچیان : کنترل شکارچیان ( عمدتاً پرندگان و حشرات آبزی) ، بیشتر با پیشگیری از ورود آنان تا نابود ساختن آنها باید فراهم گردد. گرین هاوس­ها واقعاً در مقابل شکارچی مقاوم هستند. مسئله عمده دیگر بویژه در اواخر فصل که گرمای آب بیشتر و محصول ماهی موجود در آب بالاست. آلودگی استخر بوسیله خود ماهیان می­باشد. در این حالت اکسیژن مورد نیاز ضایعات دفع شده از ماهی ، و همچنین مصرف اکسیژن توسط ماهیان در حال رشد ، سبب کاهش میزان اکسیژن محیط می­گردد. برای مقابله با این موضوع میتوان آب را در طول شب که میزان اکسیژن در پایین­ترین حد خود است ، هوا داد ، یا آب آن را بطور دائم عوض کرد، گرچه مورد اخیر با اتلاف حرارت آب همراه است.